Karaçay-Çerkes
Cumhuriyeti
Coğrafi
konum
Rusya
Federasyonu'na bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Kafkasya'nın Orta
Kafkaslar adı verilen bölümünden batıya uzanan toprakları üzerinde
yer alan sarp ve dağlık arazilerden, derin vadiler ve yüksek platolardan
oluşur. Geri kalan kısmı ise kuzeydeki bozkır görünümlü geniş
düzlüklerle kaplıdır.
Kuban Vadisi'nin orta ve yüksek kesiminde yer alır. Kuzeyinde
Rusya (Stavrapol), doğusunda Kabardey-Balkar, güneydoğusunda Gürcistan,
güneyinde Abhazya ve batısında ise Rusya ve Adıge bulunmaktadır.
Başkenti Çerkesk'tir (115.000). Bu bölgenin toplam nüfusu 422.000'dir.
Yüzölçümü ise 14.000 km2'dir.
Siyasi
yapı
Daha
önce "Özerk Bölge" olarak anılan Karaçay-Çerkes, 1992
Federasyon Anlaşması gereği Cumhuriyet statüsüne yükseltildi.
Bölgede etnik ayrımcılık, Kafkasya'daki diğer cumhuriyetlere nazaran
azdır. 4 Şubat 1996'da Uluslararası Çerkes Halkları Birliği'nin
idari komitesi ve konseyinin toplantısı Abhazya'ya yaptırımlar
uygulama kararını protesto etmek için yapıldı. 6 Mart 1996'da
cumhuriyetin Cumhuriyetçi Başkanlık konusundaki referandum sonuçlarına
dayalı yeni bir anayasal sistem benimsendi. Rusya Federasyonu
ile sorumlulukları paylaşma konusunda anlaşma sağlanmıştı. Komünistler,
bu muhafazakar bölgede hakim parti olarak kaldılar ve 1995'in
sonundaki Federal Parlamento seçimlerinde oyların % 40'ını kazandılar.
Sosyal
ve kültürel özellikler
Karaçay-Çerkes
toplumu Sünni-Hanefidir. Çerkesler Kafkas dil grubunun Abhaz-Adıge
kolundan, Kabardeylere yakın bir dil konuşurken, Karaçayların
ana dili Balkarlar gibi Kıpçak grubundandır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde
59 bin öğrencinin okuduğu 181 ortaokul, 5100 öğrenciye eğitim
veren teknik okul ve 4100 öğrencili bir üniversite bulunmaktadır.
Yılda Karaçay dilinde 47 bin, Çerkes dilinde 6.000 kitap basılmaktadır.
Karaçay dilinde 139 bin tirajlı 2 dergi, 889 bin tirajlı bir gazete
yayınlanmaktadır. Bu bölgede 200 kütüphane, 240 kulüp, çok sayıda
müze ve tiyatrolar bulunmaktadır.
Ekonomik
durum
Karaçay-Çerkes
Cumhuriyeti bol miktarda iktisadi kaynaklara sahiptir. Kömür,
bakır, mermer, çinko vs. çıkarılmaktadır. Sanayi esas itibariyle
Çerkesk şehrindedir. Sanayinin % 65'i buradadır. Başlıca sanayi
sahaları petro-kimyadır. Gıda maddeleri ve makine üretiminin yanısıra
tekstil sektörü güçlüdür. Tarımda en çok bitki üretimi yapılmaktadır.
Hububat, şeker pancarı, ayçiçeği, patates çok üretilmektedir.
Hayvancılık da oldukça gelişmiştir. Özellikle at yetiştiriciliği
çok önem taşımaktadır.
Sanayi
ve tarım sektörü üretimi
Ürünler
|
Ölçü
|
Miktar
(bin)
|
Elektrik
Enerjisi
|
kW/s
|
900
|
Kömür
|
ton
|
210
|
Orman
Ürünleri
|
m3
|
42
|
Kereste
|
m3
|
88.1
|
Trikotaj
|
adet
|
1.400
|
Ayakkabı
|
çift
|
9.185
|
Çimento
|
ton
|
2.682
|
Beton
- Demir ürünleri
|
m3
|
1.407
|
Kerpiç
(biriket)
|
adet
|
116.000
|
Şeker
|
ton
|
45.1
|
Şekerleme
|
ton
|
4.2
|
Konserve
|
kutu
|
14.400
|
Et
üretimi
|
ton
|
22.3
|
Yağ
|
ton
|
1.3
|
Bitkisel
Yağ
|
ton
|
0.1
|
Hububat
|
ton
|
182
|
Şeker
pancarı
|
ton
|
370
|
Ayçiçeği
|
ton
|
27
|
Patates
|
ton
|
179
|
Sebze
|
ton
|
47
|
Büyükbaş
hayvan
|
adet
|
283
|
Küçükbaş
hayvan
|
adet
|
28
|
Domuz
|
adet
|
28
|
At |
adet |
19.8 |
Editörün
notu: Bu
yazı "Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Ekonomik
Araştırma Merkezi" tarafından hazırlanan "Yeniden Yapılanma
Sürecinde Türk Cumhuriyetleri ve İslam Ülkelerinin Sosyo-Ekonomik
Yapıları ve Türkiye İle İlişkileri adlı çalışmadan derlenmiştir.
Karaçay-Malkarlar
nerede yaşıyor?
Kafkas
sıradağlarını üzerinle yer alan Karaçay-Malkar topraklarının güney
sınırları baştan başa Kafkas dağları ile kaplıdır. Karaçay-Malkar
halkının "Tav Artı"(Dağ Arkası) adını verdikleri Kafkas
ötesi ülkelerinden Abhazya ve Gürcü-Svanetya bölgeleri Karaçay-Malkarlıların
güney komşularıdır. Batıda Rusya Federe Cumhuriyetine bağlı topraklar
ve az ötede Adıge bölgesi yer alır. Karaçay-Malkarlıların kuzeyinde
yer alan düzlüklerde ise Abazinler, Nogaylar ve Besleney-Kabardey
Çerkeslerinin toprakları uzanmaktadır. Doğuda Kuzey Osetya Cumhuriyeti
ile komşudurlar.
DAĞLAR
Karaçay-Malkar
bölgesi, Kafkasya'nın Orta Kafkaslar olarak bilinen merkezî kısmında
yer alır. Yalnızca Kafkasya'nın değil, Avrupa'nın da en yüksek
dağları bugün Karaçay-Malkar toprakları içindedir. Bunlar arasında
5642 metre yüksekliğindeki Mingi Tav (Elbruz), 6203 metre yüksekliğinde
Dıh Tav, 5145 metre yüksekliğinde Koştan Tav, Uşba, Dombay Ölgen
gibi zirveleri sıralayabiliriz.
Karaçay Malkar dağları baştan başa buzullarla kaplıdır. En önemli
buzulları Bızıngı ve Alibek'tir. 2200 metreye kadar çam, ladin
ve köknar ormanlarıyla kaplı olan dağların daha yukarı kısımlarında
alp tipi otlak ve yaylalar bulunur. 3000 metreden sonra buzullar
başlar.
Bazı vadilerde buzulların 2000 metreye kadar indiği görülür.
IRMAKLAR
Kafkasya'nın
en büyük ırmakları Mingı Tav'ın buzullarından beslenir. Bunlardan
Hurzuk, Ullu Kam ve Uçkulan ırmakları birleşerek Karaçay'ın Uçkulan
köyü yakınlarında Koban (Kuban)'ı oluşturur.
Mingi Tav'ın batısındaki Karaçay dağlarından doğan Duvut, Teberdi,
Arhız, Laba ırmakları da Koban'ı besler. Elbruz'un doğusundaki
buzullardan ise Malka ve Bashan ırmakları doğar. Daha doğudaki
Çegem ve Çerek ırmakları da Bashan ve Malka ırmakları ile birlikte
Terek Irmağı ile birleşir.
Karaçay'ın kuzeyindeki Biyçe Sın yaylasından doğan Kuma (Gum)
Irmağı da Hazar Denizi'ne dökülür. Bunların dışında Karaçay-Malkar'da
dağlardan doğan yüzlerce küçük ırmak ve dereler bulunmaktadır.
Karaçay-Malkar yer, ırmak, dağ ve köy adları incelendiğinde bunların
büyük bölümünün Kıpçak ve Hun-Bulgar kökenli eski Türkçe adlar
olduğu dikkat çeker.
İşte dağ isimleri: Mingi Tav, Can Tuvgan, Dombay Ölgen, Buv Ölgen,
Cuguturlu Çat, İrik Çat, Tonguz Orun, Azav, Dıh Tav, Koştan Tav,
Adırsuv Başı, Ullu Kara, Caylıksuv Başı, Beliala Kaya, Suvlukol
Başı, Kalın Tav, Cangı Tav, Kara Kaya, Suvukavuz Kaya, Nakra Tav,Calavçat,
Garalıkol Başı, Nızılıbek, Kızgıçbaşı, Bugoy Çat, Temir Kulak,
Cumarıklı Töbe, İyne Tav, Karça Töbe, Ullubek, Aktamak Çat.
Irmak
ve vadi isimleri:Koban (Kuban), Hurzuk, Ullu Kam, Gondaray, Uzun
Kol, Mahar, Uçkulan, Garalı Kol, Hudes, Calan Kol, Aman Kol, Duvut,
Gonaçhir, Amanavuz, Teberdi, Morh, Ishavat, Arhız, İnçik, Urup,
Laba, Bashan, Köndelen, Adırsuv, Terskol, Çegem, Bızıngı, Çerek.
Etnik
bileşim
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde yaşayan etnik grupları "yerli
halklar" ve "dışardan gelen halklar" olarak iki
gruba ayırmak mümkündür.
Birinci grupta yer alanlar "Kafkas kültür dairesine"
mensup olan ve yüzyıllar boyunca birlik ve benzerlik bulunan Karaçaylılar,
Adıgeler ve Abazinlerdir. İkinci gruptakiler ise bölgeye 17-19.
yüzyıllar arasında istila, işgal ve sömürgeleştirme amacıyla gelen
Nogaylar, Ruslar ve Ukrayna Kazakları'dır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'ndeki
birkaç köyde kendilerine Grek adını veren Rumlar da yaşamaktadır.
1989 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre bölgede yaşayan etnik
grupların nüfusları şöyledir:
Karaçaylar
|
156.140
|
Adıgeler
|
52.356
|
Abazinler |
33.801
|
Bölge nüfusunun % 42'si Rus ve Kazaklardan, % 33'ü Karaçaylılardan,
% 10'u Adıgeler'den, % 6'sı Abazinler'den, % 3'ü Nogaylar'dan
oluşmaktadır.
14100 kilometrekarelik bir alanı kaplayan Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nin
başkenti Çerkessk şehridir. Diğer önemli kentleri Karaçayevsk,
Zelençuk, Üçköken'dir.
Bölgenin en önemli halkı olan Karaçaylılar Kafkas dağları üzerinde
ve derin vadilerde yer alan köylerde yaşamaktadırlar. 1920'li
yıllarda Sovyetlerin "kollektivizm" politikası gereği,
dağ köylerinde yaşamakta olan pek çok Karaçay ailesi düzlüklere
göç ettirilerek buralarda kurulan yeni köylere yerleştirilmişlerdi.
Karaçayların yaşadıkları başlıca köyler şunlardır:
Elbruz dağının batı eteklerinde yer alan Hurzuk, Uçkulan ve Kart
Curt köyleri Karaçaylılar'ın en eski yerleşim birimleridir. Duvut
vadisinde yer alan Duvut ve Cazlık köyleri bugün hemen hemen tamamen
terkedilmiş durumdadır. Bu köylerde hayvancılıkla geçinen bir
kaç Karaçay ailesi yaşamaktadır. Hudes ırmağının Kuban'a karıştığı
noktada Karaçaylılar'ın Taşcı adını verdikleri Elbrusskiy'de de
Karaçaylılar yaşamaktadır. Kurort Teberdi, Ogarı Teberdi, Töben
Teberdi (Sıntı), Taşköpür, Ogarı Mara, Töben Mara köyleri de Karaçaylılarla
meskundur. Kuban ve Teberdi Irmakları'nın birleştiği noktada kurulan
Karaçayevsk (Karaçay Şahar) adlı kentte de nüfusun büyük bölümünü
Karaçaylılar oluşturmaktadır. Karaçayevsk'in kuzeyinde yer alan
Kosta Hetagurova köyünde bölgeye 19. yüzyılda Osetya'dan göç eden
Osetler yaşamaktadır. Daha kuzeyde, Kuban Irmağı kıyılarında yer
alan Kumuş, Sarı Tüz, Cögetey adlı yerleşim birimlerinde de Karaçaylılar
bulunmaktadır. Bölgenin kuzey-doğusunda yer alan Kızıl Kala, Kızıl
Pokun, Eltarkaç, Tereze, Ishavat, Kiçi Balık, Elkuş adlı köylerle,
Üçköken kenti de Karaçaylıların yerleşim birimleridir. Batıdaki
Arhız, Morh, Davsuz, Kobu Başı köyleri de Karaçaylılarla meskundur.
Laba vadisindeki Phiya, Zagedan, Damhurts köylerinde de Karaçaylıların
yaylaları ve "koş" adı verilen çiftlikleri bulunmaktadır.
Karaçaylılar ayrıca Çerkessk kenti civarında ve Çerkessk'de de
yoğun bir biçimde yerleşmişlerdir.
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'ndeki diğer bir önemli etnik grup olan
Adıgeler, Gitçe Zelençuk Irmağı vadisinde yer alan köylerde yaşamaktadırlar.
Bu bölgedeki Adıgeler Kabardey ve Besleney kabilelerinden oluşmaktadırlar.
Aslında Kabardeylerin bir parçası olan Besleneyler bu bölgeye
Kabardey'den göç ederek yerleşen ve prensleri Beslan'ın adını
alarak kedilerine Besleney adını veren bir Adıge boyudur. 1795-1825
yılları arasında Rus ordularının işgaline uğrayan Kabardey bölgesinden
batıya göç eden pek çok Adıge köyü, prenslerinin yönetiminde bugünkü
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti sınırlan içinde yer alan bölgelere
yerleşmiştir. "Haciretler" olarak adlandırılan bu Kabardeyler
bölgede 67 köy kurmuşlardı. Bunların büyük bölümü 1864 yılında
Türkiye'ye göç ettiler. Geri kalanlar günümüzde şu köylerde yaşamaktadırlar:
Atlesçırey (Jako), Hagundıkuey (Ali-Berdıko), Hatohşukuey (Zeyuko),
Dohşukuey (Vako-Jile), Kasayhable (Habez), Koşhable, Abukhable
(Humara), Boteşey (Yıncıc-Tsıku), Yıncıc-işho, Besleney, Adigehable,
Abathable (Ersakon).
Bölgenin bir başka önemli etnik grubu olan Abazinler (Abazalar)
Adıgelerle birlikte Zelençuk vadisinde yer alan köylerden başka
Kuban kıyılarında yer alan birkaç köyde yaşamaktadırlar. Bölgedeki
Abazin köyleri şunlardır:
Krasnıy Vostok, Koydan, Kubina, Psıj, Kara Pago, Elburgan, Tapanta,
Abaza-Habl, Maloabazinsk, Staro-Kubinsk, Novo-Kubinsk, Apsua,
Psavçe Dahe.
19. yüzyıl sonlarında Zelençuk vadisinde yer alan Kabardey-Besleney
(Adige) köylerinin etnik kompozisyonu farklı bir durum arz ediyordu.
1884 yılında E.D. Felitsın'ın tespit ettiğine göre Adıge köylerindeki
etnik dağılım şu şekildeydi:
Bölgeye dışarıdan gelen haklardan olan Nogaylar, Karaçay-Çerkes
Cumhuriyeti'nin kuzeyinde yer alan düzlüklerde kurulu köylerde
yaşamaktadırlar. Nogay köylerinin adları şunlardır:
Adil-Halk, Ikon-Halk, Kuban-Halk, Kızıl Togay, Erkin Yurt, Erkin-Halk,
Kızıl-Yurt, Erkin-Şahar.
Kaynak
: Ufuk TAVKUL- Birleşik Kafkasya Dergisi, Eskişehir Yıl: 1,
Sayı:4